Iets buiten het centrum van Loreto Aprutino, een stadje in de provincie van Pescara in de Abruzzen, staat een kerk die een kunsthistorisch juweel bewaart. De Santa Maria in Piano, ooit in Romaanse stijl opgetrokken, heeft in de loop der tijden meerdere verbouwingen gekend. Het juweel, een 15^e eeuws fresco van monumentale proporties, heeft die verbouwingen overleefd: op een klein stuk aan de rechterkant na treffen we op de hele contrafaçade een prachtige cyclus van het Laatste Oordeel aan. Het werk werd  – waarschijnlijk na een restauratie rond 1429  –  aangebracht met een bijzondere schildertechniek, namelijk die van de encaustiek (ook wel wasschilderen genoemd). Daarbij werden pigmenten vermengd met hete was, met als doel buitengewoon schitterende kleureffecten te creëren. Deze techniek  werd al in de klassieke Oudheid toegepast.

Giudizio universale

Het eerste dat de bezoeker treft als hij dit fresco ziet is een scene die we niet vaak zien: de scene van de ‘brug van haar’. Boven een rivier van pek zien we een brug, die naar het midden toe steeds smaller wordt,  totdat hij zo smal en fijn is als een haar. Slechts enkele zielen slagen erin de overkant te bereiken en worden daar ontvangen door een ‘psychopompos’, een engel die de taak heeft de zielen te begeleiden. De scene is geïnspireerd door de oosterse traditie van het Zoroastrisme, een religie die oorspronkelijk afkomstig is uit Perzië. De stichter van het Zoroastrisme is de mythische profeet Zarathustra of Zoroaster, die ergens rond de 10e eeuw v.Chr. moet hebben geleefd in het oosten van het tegenwoordige Iran of Afghanistan. De leer wordt gekarakteriseerd door een sterk dualisme tussen goed en kwaad. De mens dient in deze eeuwige strijd tussen goed en kwaad de kant van het goede te kiezen. Na de dood moet de ziel van de mens een brug oversteken (‘Chinvato Peretu’), waarop zijn goede daden worden afgewogen tegen zijn slechte. Het resultaat bepaalt de bestemming van de ziel: het paradijs of de hel.

De brug van haar

Niet ver van de brug zit daar de aartsengel Michael, die de zielen opwacht en hen weegt, om hun de juiste plaats in het paradijs te kunnen geven.  Het concept van het wegen van de zielen (psychostasia) kwam al voor in het oude Egypte en werd in het christendom populair bij de kerkvaders. Vanaf de twaalfde eeuw worden kerkportalen gesierd met afbeeldingen van het Laatste Oordeel, waarbij de heilige Michael als zielenweger verschijnt.

Psychostasia: Sint Michael als zielenweger

Achter Sint Michael bevindt zich de paradijstuin, afgesloten door de hemelpoort, die voorgesteld wordt als een toren. Petrus bewaakt er de ingang, bijgestaan door drie patriarchen. Rechts op het fresco, tegenover de Tuin der Lusten, moet de voorstelling hebben gestaan van de Hel met de veroordeelde zielen. Tegenwoordig is daar alleen een fragment van een leeuw zichtbaar.

De hemelpoort, door Petrus bewaakt.

Op het tweede niveau van het fresco worden de heiligen Dominicus, Franciscus en Augustinus voorgesteld, geknield aan de voet van de lijdenswerktuigen. Aan hun beider zijden staan twee scharen van zaligen en heiligen uit het Oude en Nieuwe Testament, terwijl aan de linkerkant de zaligen en heiligen gevolgd worden door musicerende engelen.

De heiligen Dominicus, Franciscus en Augustinus aan de voet van de lijdenswerktuigen

Musicerende engelen begeleiden de heiligen en zaligen

Het bovenste deel van het fresco wordt ingenomen door de mandorla waarbinnen de tronende Christus als wereldrechter is afgebeeld. De mandorla is een elliptische, ovale of amandelvormige figuur, die het gehele lichaam omgeeft en die alleen wordt toegepast bij Christus, wanneer de nadruk wordt gelegd op zijn goddelijke natuur. Links van hem zijn moeder Maria en rechts Johannes de Doper, beiden in smekende houding. Als Christus als Wereldrechter geflankeerd wordt door Maria en Johannes de Doper spreken we van de Deësis (δεησις), hetgeen smeekbede betekent. Maria en Johannes de Doper functioneren in de Deësis als bemiddelaars tussen God en de mensen.  Zij zijn omgeven door engelen die de bazuinen blazen en spreukbanden dragen met de woorden: “surgite, mortui, venite ad Judicium (Sta op, doden, en komt tot uw oordeel)” en “venite, benedicti, percipite regnum (Komt, gezegenden, en ontvangt het Rijk)”.

Deësis

Het fresco is al onderwerp geweest van menige studie, literair (de mogelijke bronnen waarop de schilder zich heeft gebaseerd) en kunsthistorisch (stilistische invloeden van en vergelijkingen met andere fresco’s). Want hoewel de voorstelling van ‘de brug van haar’ zeldzaam is, is niet ver van Loreto Aprutino, in Castignano (provincie van Ascoli Piceno, Le Marche) een soortgelijk fresco te vinden. In de SS. Pietro e Paolo is, zij het zeer fragmentarisch, een Laatste Oordeel te vinden dat sterke overeenkomsten vertoont met ons fresco: van de houding en trekken van Christus in de mandorla tot de gedetailleerde weergave van de lijdenswerktuigen, van de voorstelling van de hemelpoort tot aan de die van de ‘haarbrug’.

SS. Pietro e Paolo in Castignano

Kunsthistorici sluiten niet helemaal uit dat de oorsprong van dit iconografische motief te vinden zou kunnen zijn in Spaanse schilderskringen, die in de eerste helft van de 15e eeuw in de Italiaanse schildercultuur waren doorgedrongen, met name in Midden- en Zuid-Italië. Een bevestiging van deze hypothese lijkt gegeven te worden door de iconografische band die ons fresco lijkt te hebben met twee andere bijzondere fresco’s: het Laatste Oordeel in de Annunziata in S. Agata dei Goti (provincie Benevento, Campania) en dat in de Santo Stefano in Soleto (provincie Lecce, Puglia), beide eerste helft 15e eeuw.

Fresco in de S. Annunziata in S. Agata dei Goti

Fresco in S. Stefano in Soleto

Wilt u dit juweel In Loreto Aprutino met eigen ogen zien en een rondleiding krijgen van een lokale gids? Dat kan via Abruzzolink. Van harte aanbevolen!